Gazi Üniversitesi Afet Yönetim ve Deprem Mühendisliği Uygulama ve Araştırma Merkezi'nin uzmanı Prof. Dr. Samet Arslan, depremlerle ilgili terimlerin daha anlaşılır bir şekilde tanımlanmasının önemini vurguladı.
Prof. Dr. Arslan, Türkiye'nin deprem kuşağında yer aldığına dikkat çekerek, insanların bu duruma alışması gerektiğini ve bilinçlendirme faaliyetlerinin büyük bir önem taşıdığını belirtti.
Önceden Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı tarafından kapsamlı bir sözlük hazırlandığını hatırlatan Arslan, kendisinin ise halkın bilmesi gereken temel terimleri içeren daha basit bir sözlük oluşturduğunu açıkladı.
Deprem Tanımı
Prof. Dr. Arslan tarafından oluşturulan sözlükte “Deprem”, fay yüzeyindeki ani kaymalar, volkanik aktiviteler veya yer altı gerilim değişiklikleri sonucu oluşan zemin sarsıntısı olarak tanımlandı.
“Büyük deprem” ifadesi ise, büyüklüğü 7,5 ve üzeri olan depremler için kullanıldı. Depremlerle ilişkilendirilen fiziksel olayların (sarsıntı, fay kırığı, heyelan, tsunami vb.) insan hayatı üzerindeki olası zararlı etkileri “Deprem tehlikesi” olarak adlandırıldı.
“Deprem riski” ise, deprem tehlikesinin gerçekleşmesi halinde beklenen can kaybı, yaralanma veya yapısal hasar olasılığını ifade ediyor.
– Öncü depremler, artçı şok, büyüklük
Sözlükte aşağıdaki terimlere de yer verildi:
Öncü depremler: Ana sarsıntıdan önce meydana gelen daha küçük sarsıntılardır. Ana şok: Deprem dizisindeki en büyük sarsıntıdır.
Artçı şoklar: Ana şoktan sonra gerçekleşen daha küçük sarsıntılardır.
Büyüklük (Magnitude): Bir depremin büyüklüğünü sayısal olarak tanımlayan terimdir. Ölçülen maksimum yer hareketine göre hesaplanır.
– Episantr, aktif fay, ana kaya
Episantr: Depremin odak noktasının (hiposantr) yüzeye olan dik izdüşümüdür.
Aktif fay: İnsan yaşamı açısından yeniden hareket etme olasılığı olan faydır. Genellikle son 10 bin yılda hareket etmiş faylar aktif kabul edilir; bazı durumlarda bu süre 500 bin yıla kadar uzanabilir.
Ana kaya: Yüzeydeki yumuşak toprak veya tortul kayaçların altında bulunan sert, dayanıklı kayalardır.
Gövde Dalgası: Yerin içinden yayılan sismik dalgalardır (Örnek: P dalgası, S dalgası). Yüzey dalgalarından ayrılır.
P Dalgası: Yayılma yönünde ilerleyen sıkışma-genleşme hareketine sahip bir gövde dalgasıdır.
S Dalgası: Yayılma yönüne dik bir doğrultuda makaslama hareketi yapan sismik gövde dalgasıdır.
– Yüzey, Love ve Rayleigh dalgası
Yüzey Dalgası: Yer kabuğunun yüzeyinde yayılan sismik dalgalardır.
Love Dalgası: Yatay doğrultuda, dalga yayılma yönüne dik hareket eden yüzey sismik dalgasıdır.
Rayleigh Dalgası: Serbest yüzeyde eliptik hareket yaratan sismik yüzey dalgasıdır.
Kabuk: Yerin en dış katmanıdır ve kalınlığı 10-65 kilometre arasında değişir. Depremler, kabuğun kırılgan üst kısmında oluşur.
Fay: Kaya kütleleri arasında önemli yer değişimine neden olan kırık hatlarıdır.
Doğrultu atımlı fay: Yatay kaymalardır ve sağ yanal ya da sol yanal olabilir.
Eğim atımlı fay: Dikey kaymalardır. Üst blok aşağı kayarsa normal, yukarı kayarsa ters (bindirme) fay olarak adlandırılır.
Eğik atımlı fay: Hem yatay hem de dikey hareket içeren faylardır.
Kilitli Fay: Sürtünme kuvveti, kayma geriliminden büyük olduğunda hareket etmeyen faylardır. Bu faylar büyük depremler sırasında enerji boşaltabilir.
– Şiddet, sıvılaşma, litosfer
Şiddet: Bir depremin insanlar, yapılar ve yüzey üzerindeki etkilerine göre tanımlanan göreli büyüklüğüdür.
Sıvılaşma: Suya doygun tortul zemin, deprem sarsıntısı etkisiyle geçici olarak mukavemetini kaybedip sıvı gibi davranma durumudur.
Litosfer: Dünya'nın dış katmanıdır; yerkabuğu ve üst manto dahil olup, yaklaşık 100 kilometre kalınlığındadır.
Tepki: Bir yapı sisteminin belirli sarsıntı koşullarında gösterdiği hareket yanıtıdır.
Sismik Boşluk: Geçmişte deprem üretmiş ancak son zamanlarda sessiz kalan fay segmentleridir.
Sismik Risk: Bir depremin sosyal ve ekonomik etkilerinin olasılığıdır.
– Sismik dalga, sismometre, levha
Sismik Dalga: Deprem veya patlama gibi ani olaylarla oluşan elastik dalgalardır.
Sismometre/Sismograf: Deprem dalgalarını algılayan ve kaydeden cihazdır. Sismograf, sismometre ile kayıt cihazını birlikte ifade eder.
Levha: Okyanus kabuğunun kıta kabuğunun altına dalarak manto tarafından yutulması sürecine levha (subduksiyon) denir.
– Gerilme, şiddetli yer hareketi, dalma-batma
Gerilme: Bir düzleme etki eden birim alandaki kuvvettir. Tam tanım için 3 normal ve 3 kayma bileşeni gerekir.
Şiddetli Yer Hareketi: Bir yapıya zarar verebilecek büyüklükteki yer hareketidir.
Dalma-Batma: Okyanus levhasının kıta levhasının altına girmesiyle manto tarafından yutulması sürecidir.
Tektonik: Kaya deformasyon süreçleri ve oluşan yapılarla ilgilidir.
Tsunami: Büyük depremler, denizaltı heyelanları ya da volkanik patlamalar sonucu deniz tabanının yer değiştirmesiyle oluşan dev dalgalardır.
