Gazi Üniversitesi Afet Yönetim ve Deprem Mühendisliği Uygulama ve Araştırma Merkezi'nden Prof. Dr. Samet Arslan, depremler hakkında daha basit ifadelerle yapılan tanımlamalara ihtiyaç olduğunu belirtti.
Prof. Dr. Arslan, Türkiye'nin bir deprem ülkesi olduğunu ve bu nedenle toplumun depremle yaşamayı öğrenmesi gerektiğini, bu konuda bilinçlendirme çalışmalarının büyük önem taşıdığını vurguladı.
Daha önce, Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı tarafından kapsamlı bir çalışma çerçevesinde afetleri ve depremleri açıklayan bir sözlük hazırlandığını ifade eden Prof. Dr. Samet Arslan, kendisinin ise vatandaşların bilmesi gereken temel terimleri içeren daha anlaşılır bir kısa sözlük oluşturduğunu aktardı.
Deprem Tanımlandı
Prof. Dr. Arslan'ın oluşturduğu sözlükte “Deprem”, genellikle fay düzlemi üzerindeki ani kayma, volkanik aktivite veya yer altı gerilim değişimleri sonucunda meydana gelen yer sarsıntısı olarak tanımlandı.
“Büyük deprem”, büyüklüğü 7,5 ve üzeri olan depremler şeklinde tanımlandı. Depremlerle bağlantılı fiziksel olayların (sarsıntı, fay kırığı, heyelan, tsunami vb.) insan yaşamı üzerindeki muhtemel zararlı etkilerine “Deprem tehlikesi” dendiği belirtildi.
“Deprem riski” ise deprem tehlikesinin gerçekleşmesi durumunda beklenen can kaybı, yaralanma veya yapı hasarını gösterdiği kaydedildi.
– Öncü depremler, artçı şok, büyüklük
Sözlükte yer alan terimler arasında, vatandaşlar için tanımlanan öncü depremler şunlardır: Ana sarsıntıdan önce meydana gelen küçük sarsıntılardır. Ana şok: Deprem dizisinin en büyük ve ana sarsıntısıdır.
Artçı şoklar: Ana şoktan sonra meydana gelen daha küçük sarsıntılardır.
Büyüklük (Magnitude): Bir depremin büyüklüğünü nicel olarak tanımlar. Ölçülen maksimum yer hareketine göre belirlenir.
– Episantr, aktif fay, ana kaya
Episantr: Depremin odak noktasının (hiposantr) yüzeydeki dik izdüşümüdür.
Aktif fay: İnsan yaşam süresi açısından yeniden hareket etme olasılığı olan faydır. Genellikle son 10 bin yılda hareket etmiş faylar aktif kabul edilirken, bazı durumlarda bu süre 500 bin yıla kadar çıkabilir.
Ana kaya: Yüzeydeki daha yumuşak toprak veya tortul kayaçların altında bulunan sert ve sağlam kayaçtır.
Gövde Dalgası: Yerin içinden yayılan sismik dalgalardır. (Örnek: P dalgası, S dalgası). Yüzey dalgalarından farklıdır.
P Dalgası: Yayılma yönünde ilerleyen sıkışma-genleşme (longitudinal) tipi bir gövde dalgasıdır.
S Dalgası: Yayılma yönüne dik doğrultuda makaslama hareketi yapan sismik gövde dalgasıdır.
– Yüzey, Love ve Rayleigh dalgası
Yüzey Dalgası: Yer kabuğunun yüzeyinde yayılan sismik dalgalardır.
Love Dalgası: Yatay doğrultuda, dalga yayılma yönüne dik hareket eden yüzey sismik dalgasıdır.
Rayleigh Dalgası: Serbest yüzeyde eliptik hareket yaratan sismik yüzey dalgasıdır.
Kabuk: Yerin en dış katmanıdır ve kalınlığı 10-65 kilometre arasındadır. Depremler, kabuğun kırılgan üst kısmında meydana gelir.
Fay: Kaya kütleleri arasında büyük yer değiştirilmelerine neden olan kırıklardır.
Doğrultu atımlı fay: Yatay kaymalar şeklindedir. Sağ yanal ya da sol yanal olabilir.
Eğim atımlı fay: Dikey kaymalar olan fayı tanımlar. Üst blok aşağı kayarsa “normal”, yukarı kayarsa “ters (bindirme) fay” olarak adlandırılır.
Eğik atımlı fay: Hem yatay hem dikey hareket içeren faydır.
Kilitli Fay: Sürtünme kuvveti, kayma geriliminden fazla olduğu için hareket etmeyen faylardır. Bu faylar büyük depremler sırasında enerji boşaltabilir.
– Şiddet, sıvılaşma, litosfer
Şiddet: Depremin insanlar, yapılar ve yüzeydeki etkilerine göre tanımlanan göreli büyüklüktür.
Sıvılaşma: Suya doygun tortul zeminin, deprem sarsıntısı etkisiyle geçici olarak mukavemetini yitirip sıvı gibi davranmasıdır.
Litosfer: Yerkabuğu ve üst manto dahil olmak üzere Dünya'nın dış katmanıdır; yaklaşık 100 kilometre kalınlıktadır.
Tepki: Belirli sarsıntı koşullarında bir yapı sisteminin verdiği hareket yanıtıdır.
Sismik Boşluk: Geçmişte deprem üretmiş ancak son zamanlarda sessiz kalan fay segmentidir.
Sismik Risk: Bir depremin sosyal ve ekonomik etkilerinin olasılığıdır.
– Sismik dalga, sismometre, levha
Sismik Dalga: Deprem veya patlama gibi ani olaylarla ortaya çıkan elastik dalgalardır.
Sismometre/Sismograf: Deprem dalgalarını algılayan ve kaydeden cihazdır. Sismograf, sismometre ile kayıt cihazını birlikte ifade eder.
Levha: Okyanus kabuğunun kıta kabuğunun altına dalarak manto tarafından yutulması sürecine levha (subduksiyon) denir.
– Gerilme, şiddetli yer hareketi, dalma-batma
Gerilme: Bir düzleme etki eden birim alan başına düşen kuvveti ifade eder. Tam tanımı için 3 normal ve 3 kayma bileşeni gereklidir.
Şiddetli Yer Hareketi: Bir yapıya zarar verebilecek büyüklükteki yer hareketidir.
Dalma-Batma: Okyanus levhasının kıta levhasının altına girmesiyle manto tarafından yutulması sürecidir.
Tektonik: Kaya deformasyon süreçleri ve oluşan yapılarla ilgilidir.
Tsunami: Büyük depremler, deniz altı heyelanları veya volkanik patlamalar sonucunda deniz tabanının yer değiştirmesiyle meydana gelen dev dalgalardır.
