Ortaçağ Avrupa’sının en karanlık dönemlerinden biri olan “Kara Ölüm” adıyla bilinen veba salgınının ortaya çıktığı bir zaman dilimidir. Salgında sadece beş yıl içerisinde en az 25 milyon insan hayatını kaybetmiştir.
Ancak hastalık bununla sınırlı kalmamış; taşıyıcıları daha uzun süre hayatta kalacak şekilde mutasyona uğrayarak çok daha geniş bir alana yayılabilmiş ve bu sayede asırlarca insanları enfekte etmeyi başarmıştır. Şimdi bilim insanları bunun nasıl mümkün olduğunu araştırıyor.
Üç Büyük Salgına Neden Oldu
İnsanlar arasında en az beş bin yıldır varlığını sürdüren Yersinia pestis adlı bakteri, tarihte üç büyük salgına yol açmıştır: Bunlardan ilki M.S. 541-544 yılları arasında Akdeniz çevresinde görülmüş, 1347-1352 yılları arasında Avrupa’nın yüzde 30 ila 50’sinin ölümüne neden olan Kara Veba ise ikinci salgın olmuştur.
Son olarak kara veba, 1850’lerde Çin’de başlayıp 1894’te önemli bir salgına yol açmıştır. En ölümcül dönemi geride kalmış olsa da günümüzde hâlâ Asya, Güney Amerika, ABD ve Afrika’da nadir vakalar görülebilmektedir.
Bilim insanları, geçmiş ve günümüzdeki veba vakalarından elde ettikleri 2700 genetik örnek ve antik DNA verileri ile veba bakterisinin zaman içindeki değişimini incelemektedir.
Pla Geninin Azaldığı Gözlemlendi
Elde edilen verilere göre, ilk ve ikinci salgın dönemlerinden 100 yıl sonraki bakterilerde pla geninin sayısı belirgin bir şekilde azalmıştır.
Bakterinin kan pıhtılarını parçalayan ve vücuda yayılmasını kolaylaştıran bir enzim ürettiği için pla geni, bakterinin lenf bezlerine ulaşmasını hızlandırmaktadır. Bu da vücudun daha kolay bir şekilde istila edilmesine yol açmaktadır.
Bilim insanları, pla geni az olan eski veba türlerini farelere enjekte ettiklerinde, bu farelerin yüzde 10 ila 20’sinin daha uzun yaşadığını gözlemlemişlerdir. Ayrıca ölüm süreleri de iki gün kadar gecikmiştir.
Bu durum, pla geninin hastalığın ölümcüllüğü üzerindeki etkisini açıkça göstermektedir.
Bakteri, Avlarını Kaybetmemek İçin Ölümcüllüğünü Azaltmış Olabilir
Araştırmacılar, salgının ilk dönemlerinde vebanın çok hızlı bir şekilde yayıldığını ve bunun hem insan hem de sıçan popülasyonunu azalttığını belirtmektedir.
Bu nedenle bakteri, daha az ölümcül ancak daha bulaşıcı bir forma evrimleşmiş olabilir. Araştırmacılar bunu “epidemik sönümleme” adı verilen bir duruma bağlamaktadır: Salgının şiddeti azalmış ancak etkisi daha uzun süre devam etmiştir.
Vebanının yayılma şeklinin anlaşılması, günümüzde Covid-19 gibi insanların uzun süre karantinaya alınmasına sebep olan salgınların nasıl bir seyir izlediğini anlamamıza yardımcı olabilir.
